Cursus Bijbelse Toerusting 16 januari 2016 te Ommen Hervormd Centrum Julianastaart 8
Ik had de opdracht gekregen om in het tijdsbestek van 9.00 tot 12.00 iets te vertellen over 1 Samuël tot en met Maleachi. Op zich een onmogelijke opdracht om dit hele deel van de Bijbel te behandelen. Toch was het een goede ochtend waar we samen veel leerden over dingen die Geest over deze tijd in de Bijbel laat zien. Hieronder vind je de aantekeningen voor deze ochtend. We hebben er maar een klein deel van behandeld en dit was ook maar een heel kleine greep uit het geheel. Meerdere hebben er op aangedrongen de aantekeningen verder als de 40 cursusten beschikbaar te stellen. hieronder volgenden ze en ik hoop dat het mag helpen bij het verstaan van het Woord van God.
KONINGEN EN PROFETEN
Enkele heilshistorische opmerkingen bij Richteren tot Maleachi
1. Een onmogelijke opdracht. Toch zinvol overzicht.
2. Enkele handige hulpmiddelen
A. Chronologische gegevens
ca. 1040 - 1000 tijd van Samuël, de laatste richter, en Saul, de eerste koning
10e eeuw Bloeitijd uit de geschiedenis van Israël, nooit was het rijk zo groot. Tijd van David en zijn zoon Salomo.
ca. 1000 - 960 koningschap van David. Jeruzalem wordt hoofdstad van het door veroveringen gegroeide Israëlitische rijk.
ca. 964 - 926 Koningschap Salomo; bouw eerste tempel (1 Kon. 6, 2 Kron. 3).
926 Dood Salomo; scheuring van het rijk in Israël en Juda. Het verval was al ingezet tijdens Salomo's bewind, doordat hij het vereren van andere goden toeliet en zelfs tempeltjes liet bouwen voor zijn vrouwen die andere goden dienden.
Israël (noordelijke rijk; hoofdstad: Samaria) 926 - 722
ca. 871-852 koning Achab voert de Baälverering in. De profeet Elia.
ca. 845 machtsgreep Jehu, moord op aanhangers Baäl; profeet Elisa
ca. 787-747 Bloeiperiode onder Jerobeam II, profeten Hosea en Amos.
722 verovering door de Assyriërs o.l.v. Salmaneser V. Ballingschap
Juda (zuidelijke rijk; hoofdstad: Jeruzalem) 926 - 586
871-849 koning Josafat
787-736 koning Azaria (Uzzia): voorspoedige ontwikkeling, o.a. verovering Negev.
ca. 740-700 profeten Jesaja en Micha; Zij veroordelen de heersende afgoderij
735 Assyrië verslaat de vijanden van Juda, maar keert zich daarna tegen Juda
ca. 725-697 koning Hizkia
701 belegering van Jeruzalem door de Assyriërs o.l.v. Sanherib
638-608 koning Josia, vergroot de zelfstandigheid van Juda, annexeert de noordelijke provincies Galilea, Gilead en Samaria; hij verwijdert afgodsbeelden uit de tempel en voert hervormingen door, o.a. onder invloed van de vondst van een oud wetboek in de tempel (621).
627 Jeremia krijgt een visioen en treedt op als profeet (tot ca. 586)
612 verovering Nineve door de Meden, beschreven door de profeet Nahum; feitelijk einde Assyrische invloed
608 Egyptische opmars, slag bij Megiddo (bij de berg Karmel): dood Josia.
597 Babyloniërs o.l.v. Nebukadnezar II voeren koning Jojakim en de profeet Ezechiël weg in ballingschap
586 Babyloniërs verwoesten nu Jeruzalem en de tempel (onder het oog van de profeet Jeremia); begin Babylonische ballingschap
tot 538 Babylonische ballingschap. Nebukadnezar liet de Judeëers bij elkaar blijven en stond ze toe hun eigen godsdienst uit te oefenen. Sommigen bereikten hoge plaatsen aan het hof, waaronder Daniël. Babylon werd in 539 door de Perzen veroverd
538 eerste terugkeer, o.l.v. Zerubbabel, kleinzoon van Jojakim.
516 herbouw van de tempel, met Perzisch geld en aanbevolen door de profeten Haggai en Zacharia
rond 450 Nehemia herbouwt stadsmuren Jeruzalem; Ezra rondt herbouw tempel af.
ca. 300 Ptolemaeus I, veldheer van Alexander de Grote, verovert vanuit Alexandrië Palestina
ca. 200 de Romeinen hebben de macht van de Ptolemeërs in de regio gebroken, waarop de Seleuciden vanuit Syrië Palestina veroveren. Onder koning Antiochos IV ontwijden zij de tempel.
ca. 160 o.l.v. Judas Makkabeüs verslaan de joden de Seleuciden. De geschiedenis van de joodse vrijheidsstrijd wordt in twee apocriefe boeken beschreven (1 en 2 Makkabeeën.
63 de Romeinen o.l.v. Pompejus nemen Jeruzalem in
37-4 Herodes de Grote, koning der joden, viervorst namens Rome, voert een wreed beleid, o.a. kindermoord te Bethlehem
7 of 6 v.C. geboorte van Jezus
B. Overzicht Zie apart blad. Dit heel handige overzicht is te vinden op:
https://www.verhoevenmarc.be/PDF/Koninkrijken-Israel-Juda.pdf
B. 1 Een korte reis door de geschiedenis vanuit Leviticus 26. De HERE heeft het volk duidelijk vertelt wat Zijn orde in het verbond is en wat de gevolgen van een bepaalde manier van leven is. We zien dit concreet in de geschiedenis.
C. Achtergrond van het boek Richteren
Dit boek geeft aan wat de achtergrond is van wat we in 1 Samuël vinden. Het grote refrein van het boek Richteren is dat ieder deed wat goed was in eigen ogen. De hoofdstukken 17-21 zijn daar een verschrikkelijke illustratie van. Zie het laatste vers van Richteren.
Dat is de situatie die we aantreffen als we in 1 Samuël 1 terecht komen. Eli is richter.
Wie is Eli?
Wat doet Eli in die tijd? Eli die zelf wel een gelovige man is. Toch is er iets heel belangrijks wat Eli steeds niet doet.
Dat kom je op het spoor als je er eens op let hoe het in die geestelijke donkere tijd in de kerk het er in de tabernakel aan toegaat. Eli is de hogepriester, je kunt zeggen hij is in de tabernakel de baas en is volledig verantwoordelijk voor wat daar gebeurt. Zijn twee zonen Hofni en Pinehas zijn de priesters die het dagelijkse werk in Gods heiligdom doen. Zij zorgen er voor dat de dagelijkse offers gebracht worden. Zij gaan om met de broeders en zusters die komen om hun offers voor de HERE te brengen.
Zij vertegenwoordigen daarbij de HERE. Maar wat maken ze er een zooitje van! Ze staan daar niet in diepe liefde en eerbied voor de HERE. Nee, ze zoeken zichzelf. Het priester zijn moet hen voor het leven hier en nu veel opleveren. Ze nemen als het moet zelfs met geweld een deel van het offer voor zichzelf terwijl de HERE het anders geregeld had. Ze nemen zelfs wat in die tijd als het beste wordt gezien, wat in die tijd het duurste deel van het vlees is voor zichzelf. Terwijl het voor de HERE is om te laten zien dat je Hem het kostbaarste van je leven wil geven. Het moet allemaal niet zo moeilijk, als je toch een deel van het offer aan de HERE geeft dan is dat toch goed genoeg. Niet allemaal zo precies en niet allemaal zo moeilijk. De HERE is er toch om je vrij te laten voelen.
Het is ook heel opvallend dat Eli als hij zijn zonen op hun gedrag aanspreekt o.a. dit zegt: “Dit kan niet, mijn zonen! Nee, dit is geen goed bericht dat ik hoor; jullie laten het volk van de HERE overtredingen begaan.” 2:24 HSV
Als het volk let op de mensen die hen voorgaan in Gods huis dan zien ze mensen die juist dingen doen waarvan de HERE gezegd heeft dat Hij dat niet wil. Ze pakken vlees dat ze niet mogen pakken. Ze slapen met vrouwen die rond de tabernakel helpen en werken. Ze houden er rond Gods huis als bijzondere knechten van God wisselende seksuele contacten op na. Ze doen dat zelfs niet in het geheim zoals in onze tijd via allerlei sites. Nee, ze doen het openlijk. Ze leven open ongehoorzaam en losbandig. Het gevolg is dat velen onder het volk hen navolgen. Hofni en Pinehas moeten juist voorbeelden in een heilig en teer leven met de HERE zijn en ze zijn voorbeelden van een leven waarin godsdienst een vorm geworden is waarbij je het doet volgens je eigen smaak en behoefte. Gods dienst wordt iets om je eigen behoefte te bevredigen in plaats van om de HERE in liefde en gehoorzaamheid te dienen. Het wordt door hun voorbeeld al donkerder onder Gods volk.
Eli heeft als de hogepriester, als de baas namens God in Gods heiligdom er met zijn zonen over gesproken. Hij heeft laten weten dat het niet goed is wat ze doen. Samuël moet nadat de HERE met hem gesproken heeft aan Eli vertellen hoe de HERE er over denkt. Wat Hij gaat doen. Hij moet vertellen dat Gods eerdere oordeel over Eli en zijn zonen en familie er echt zal komen! De reden daarvoor vat de HERE in 3:13 zo samen: “Want Ik heb hem bekendgemaakt dat Ik over zijn huis voor eeuwig gericht zal oefenen, omwille van de ongerechtigheid die hij geweten heeft; want toen zijn zonen zich vervloekt gemaakt hebben, heeft hij hen niet eens zuur aangekeken.” HSV
Ik kan me voorstellen dat je hier toch wel met een vraag blijft zitten. We lezen in vertaling dat Eli zijn zonen niet eens zuur heeft aangekeken. Toch lezen we op een andere plaats dat Eli toch echt wel miets tegen zijn zonen gezegd heeft. 1 Sam 2:22-25 Hoe zit dat nu? Het woord dat hier met “niet zuur aankijken” vertaald is, is een woord dat alleen hier in de Bijbel voorkomt. Het is een sterk woord. Het is duidelijk dat het hier om meer gaat dan terechtwijzen. We moeten denken in de richting van schorsen of afzetten. Eli ziet hoe Gods naam in Zijn huis door Zijn knechten ontheiligd wordt. Eli gaat er iets van zeggen maar als het dan verder gaat, doet hij er verder niets aan terwijl hij in Gods naam hier de baas en de verantwoordelijke is. Ondanks zijn bestraffende woorden laat hij het gewoon verder gaan.
Wat is de oorzaak daarvan? Dat heeft er mee te maken waar je hart voor brandt! Brandt je hart voor de HERE, brandt je hart voor Christus? Is Christus de liefde van je hart? Is Hij die Zijn leven ook voor jouw zonden en schuld aan het kruis moest geven jouw grote Geliefde. Doet je hart zeer als er tegen Zijn wil en woorden wordt ingeleefd? Ken jy Christus als de Heer van alles en waarvan je ook zo graag wilt dat Hij zo erkent wordt door de mensen omdat Hij het verdiend en omdat de redding voor mensen is?
Bij Eli ging de vrede met zijn zonen boven de liefde voor en gehoorzaamheid aan de HERE. Dat is voor ons mensen vaak ook heel moeilijk. Toch kan dat als door de Geest je hart voor de HERE brandt, daarin moeten juist de ambtsdragers voorbeelden zijn voor de gemeente. Christus zelf leert ons die liefde voor Hem boven alles ook in Mattheus 10: “Wie meer van zijn vader of moeder houdt dan van mij, is mij niet waard, en wie meer houdt van zijn zoon of dochter dan van mij, is mij niet waard. Wie niet zijn kruis op zich neemt en mij volgt, is mij niet waard. “ vs 37,38
Samuel is de overgangsfiguur. Het volk komt weer meer naar de HERE toe door Zijn leiding. Hij was de laatste richter. Hij was ook een belangrijke profeet. Zie Hand 2:22-26
Samuël was ook een belangrijke voorbidder. Psalm 99:6
Samuël was ook betrokken bij de komst van de eerste koning van Israël: Saul.
Saul is groot en steekt boven het volk uit. Het volk krijgt de koning die ze willen. Een koning zoals de volken die hebben. Een koning die op zichzelf en zijn eigen kracht bouwt. Komt uit in de latere ontmoetingen met Samuël.
Geen offers maar gehoorzaamheid! 1 Sam 15:22
Er komt een heel duidelijk omkeer op het moment dat de HERE afstand neemt van Saul en David is gezalfd door Samuël tot koning. Zie 1 Samuël 16:13,14!
De HERE was niet tegen een koning maar dan een zoals Hij die voorgeschreven had: Deuteronomium 17:14-20
Enkele opmerkingen over de verhouding tussen koning – priester en profeet.
Let erop dat deze drie ambten vlak bij elkaar genoemd worden in Deuteronomium 17,18.
Anders als bij de andere volken waar deze dingen in een hand konden zijn. Koning en priester mag in Israël niet! Waarom niet? Bij Christus juist wel in een hand. Al geprofeteerd in Psalm 110. Waarom bij Christus wel?
D. Profeten die geen Bijbelboek geschreven hebben
a. Profeten in de 10e eeuw voor Christus
1. Nathan
Nathan treedt op in de tijd van David koning is. .
a. Wanneer David als koning de tempel voor de HERE wil bouwen komt Nathan vertellen dat hij dat niet mag doen. Deze profetie wijst ook op de toekomst en spreekt ook over Christus. (2 Sam 7:1-17) Deze profetie is concreet en Messiaans.
b. Nathan komt David bestraffen in verband met zijn overspel met Batseba en zijn moord op Uria. Zie 2 Samuël 11,12.
c. Nathan speelt een belangrijke rol bij de opvolging van David door Salomo. 1 Koningen 1
2. Gad
We lezen over Gad wanneer David het volk laat tellen om te zien hoe sterk hij is. 2 Sam 24: 10 e.v. t.
3. Ahia ongeveer 930. Salomo is koning.
a. Hij zalft Jerobeam tot koning over het 10 stammenrijk. . 1 Kon 11:29 e.v.
b. Profeteert als de vermomde vrouw van Jerobeam bij hem komt. Hij vertelt dat haar zoon zal sterven en dat het koningshuis van Jerobeam zal ondergaan. 1 Kon 14: 1 e.v.
4. Semaja. Rehabeam is koning.
Hij verhindert dat Rehabeam tegen Israël optrekt. 1 Kon 12: 21 e.v.
5. Profeet “zonder naam”. Komt uit Juda en profeteert tegen Jerobeam. 1 Kon 13
a. Tegen het altaar in Bethel.
b. Hij bidt voor Jerobeam wanneer zijn hand verstijfd is.
c. Deze profeet overtreedt Gods gebod en eet door de woorden van een oude profeet in Bethel. Gevolg is dat hij sterft.
6. Hanani tijdens de regering van Asa (Juda)
Hij wijst koning Asa er op dat hij op Aram in plaats van op de HERE gesteund heeft. Dat is de reden waarom Aram machtig zal blijven en ook een bedreiging. Als Asa echt op de HERE gebouwd had zou hij Aram zelf hebben kunnen verslaan. 2 Kron 16:7-10.
7. Jehu de zoon van Hanani. Hij profeteert tijdens het koningschap van Baësa. (Israël) Ongeveer in dezelfde tijd bezoekt zijn vader koning Asa. (Juda).
Hij profeteert de ondergang van het koningshuis van Baësa. (1 Kon 16:1 e.v.)
b. De profeten van di 9e eeuw voor Christus
1. Elia tijdens de regering van Achab
We lezen over het optreden van Elia:
a. Wanneer onder Achab de afval van de HERE tot ongekende hoogte komt. Hij is de eerste koning die openlijk andere goden dan de HERE gaat vereren. Elia profeteert dat er een lange tijd van droogte komt en daardoor ook hongersnood. Bedenk hierbij dat Baal voor wie Achab een tempel heeft laten bouwen juist de god van de regen en de vruchtbaarheid op het land was. Hij verschuilt zich bij de beek Krit en gaat later naar de weduwe in Sarfat. Elia wekt de zoon van de weduwe op uit de dood. 1 Koningen 16,17
b. Elia keert na drie en een half jaar weer terug. Belangrijk 1 Kon 18:18. De gebeurtenissen op de Karmel laten zien wie God is! Juist in het berglandschap waar volgens de gedachten juist Baal heer en meester was. De regen komt! Van de HERE! 1 Kon 18
c. Elia wordt moedeloos. De HERE geeft hem nieuwe kracht. Hij krijgt de kracht om 40 dagen zonder eten door te lopen. 1 Kon 19:8 De HERE verschijnt aan Elia in het gesuis van een zachte stilte. Hier ook een verband met Lucas 9:51-56. Elia komt daarna weer tot nieuwe profetische activiteit.
De volgende drie dingen gaat hij dan doen:
1. Hij zalft Hazaël tot koning over Aram
2. Hij zalft Jehu tot koning over Israël.
3. Hij zalft Elisa tot zijn opvolger (Het gaat hier duidelijk om een profeet die boven de anderen uitstijgt. Denk hier aan de profetenscholen die er toen waren) 1 Kon 19
d. Hij profeteert aan Achab wat zijn straf zal zijn in verband met zijn behandeling van Naboth. 1 Koningen 21. De aangekondigde straf vanaf vers 21.
e. Hij profeteert in verband met de ziekte van Ahazia. Ahazia wordt gestrafd omdat in zijn ziekte zijn hulp bij Baal-Zebub is gaan zoeken. De HERE laat in het doden van 2 keer 50 soldaten dat Hij en niemand anders God is. De derde overste buigt eerbiedig voor Elia. Ahazia zal niet meer van zijn bed komen en sterven. 2 koningen 1
f. Elia vaart op naar de hemel. 2 Kon 2: 1-12
g. Een brief van Elia na zijn sterven voor koning Joram van Juda. 2 Kron 21:12-15.
Enkele opmerkingen over het optreden van Elia als profeet.
1. Zijn profetieën zijn heel concreet. Profetie gaat niet alleen over wat er in de verre toekomst gaan gebeuren.
2. Hij treedt op een tijd in de heilsgeschiedenis op dat de koning van het 10 Stammenrijk voor de eerste keer officieel andere goden gaat dienen en ook het verbondsvolk daartoe oproept. Bij Salomo lezen over een meegaan met zijn vrouwen maar niet een oproep tot het volk om deze goden te gaan vereren. Salomo gaat samen met enkele van zijn vrouwen mee.
Elia’s optreden wordt gekenmerkt door het steeds weer aanwijzen van de HERE als de enige God. Zijn naam getuigt daar al van. Die betekent namelijk: De HERE is God. Denk ook maar aan wat er bij de Karmel gebeurde. Het is opvallend dat bij de eerste koning van Juda die officieel andere goden gaat dienen (2 Kron 21:6) er een brief van Elia komt terwijl Elia al in de hemel is!
3. De HERE laat zien dat Hij achter Zijn profeet staat. Elia wordt tijdens de hongersnood verzorgd. De profetieën die Elia uitspreekt worden ook werkelijkheid. De HERE verschijnt aan Elia zoals Hij dat aan Mozes ook deed. Zie Exodus 33 en 1 Koningen 19. Let er ook op dat Mozes en Elia op een bijzondere manier het leven op aarde verlaten. Daarbij komt ook nog dat Mozes en Elia op de berg aan de Here Jezus en 3 leerlingen verschijnen. Mattheus 17.
4. met punt 2 houdt ook verband dat Elis vooral in het verhaal van naboth tegen de overtreding van Gods recht protesteert en dit in Gods naam bestraft.
5. We zien hier hoe iemand zo moe en moedeloos wordt dat hij eigenlijk tegen de4 stroom op Gods Woord niet meer wil brengen. Toch is het dan God die Elia te machtig wordt.
6. Elia kan 40 dagen zonder eten reizen. Op weg naar de berg van God. De HERE verschijnt daar aan hem in het suizen van de stilte. Die veertig dagen zijn ook opvallend als je ziet dat Mozes 40 dagen zonder eten op de berg was en God hem in leven hield (Ex 34:28) en dat Christus 40 dagen in de woestijn is zonder eten (Matt 4). Je ziet deze dingen bij Mozes als de afkondiger van Gods wet, Elia de handhaver van Gods wet en de Here Jezus als de Vervuller van Gods wet.
7. Een profeet staat in zijn taak tegenover : koning
volk
priesters
Koning, priester en volk hebben een vaste taak. Het optreden van een profeet verschilt steeds weer. De omstandigheden bepalen wat de boodschap is die de profeet namens de HERE moet brengen.
8. Je ziet dat Elia en Elisa By Elia en Elisa boven de andere profeten in hun tijd uitsteken. Zij zijn de leiders van de profetenscholen en de profetenzonen. Het woord zoon hoeft in deze setting niet te betekenen dat die andere jong zijn maar dat een vader, een boven hen uitstijgende profeet hen leidt. Hij is hun leraar, zij zijn de leerlingen
2. Onbekende profeten in 1 Kon 20
Een profeet verschijnt plotseling en profeteert aan Achab zijn overwinning op Benhaddad. Zie vers 13,22-25. De volgende gebeurtenis wordt in vers 26 genoemd. Dezelfde profeet in vers 28. Een andere profeet in vers 36 e.v
3. Miga in 1 Kon 22
Achab en Josafat willen tegen Aram optrekken. De 400 profeten van Achab zeggen dat het goed is om te gaan. Hier het verschijnsel van de valse profetie. Dat zou nog een aparte bespreking verdienen. Dan vraagt Josafat of er geen profeet van de HERE is! Zie vers 5-7.
Micha komt en is duidelijk al bekend. Vs 8.
Profetie vs 17 en 19-23
Valse profeet Zedekia is de tegenstander. De woordvoerder van de valse profeten. Vs 11,24
Dan volgt de profetie tegen Zedekia. Vers 25
Zie ook vers 28!!
Micha wordt in de gevangenis gezet. Vs 27
4. Elisa tijdens Joram, Jehu, Joas.
a. Zijn roeping 1 Kon 19:16,19-21
b. Getuige van de hemelvaar van Elia. Hij is de wettige opvolger van Elia. Hij neemt nu die speciale plaats onder de profeten in.
c. Hij doet opvallend veel wonderen.
2 Kon 2: 13-22. Maakt water weer gezond
2 Kon 4: 1-7 Olie voor de weduwe
2 Kon 4:18-37 Opwekking van de zoon van de weduwe
2 Kon 4:38-41 Dood in de pot en maakt het weer goed.
2 Kon 4:42-44 maakt van heel weinig eten heel veel.
2 Kon 5 Genezing Naaman
2 Kon 6: 1-7 Laat een bijl drijven
2 Kon 6:18-23 Arameërs met blindheid geslagen d. Elisa straft ook de minachting van de HERE. Twee berinnen verscheuren 22 kinderen uit Bethel. 2 Kon 2:23-25 Hierbij zie je ook de doorwerking van het tweede gebod. Het zou heel goed zo kunnen zijn dat er in Bethel en concentratie van valse profeten was. Daar ook een van de twee tempels. Denk ook aan de geschiedenis van Micha. 1 Koningen 22.
Ook bij Gehazi wordt de minachting van de HERE gestraft. 2 Kon 5:20-27
e. Mensen vragen de hulp van Elisa
1. Josafat vraagt hulp bij de oorlog tegen Mesa. Josafat helpt Joram de koning van Israël. 2 Kon 3:11 e.v. Hier lezen we een profetie over het verloop van de oorlog
2. Een vrouw van een van de profetenzonen vraagt hulp. 2 Kon 4.
3. Naaman vraagt om genezing. 2 Kon 5
f. Profetie over toekomst of dingen die op afstand gebeuren:
de geboorte van een kind 2 Kon 4:8-17
over Gehazi 2 Kon 5:20-27
waarschuwing voor wat de koning van Aram van plan is 2 Kon 6:8-12
f. Elisa kan achter de zichtbare werkelijkheid kijken. 2 Kon 6:15-17.
g. De HERE beskermt Elisa. De HERE slaat op Elisa’s gebed de soldaten met blindheid en brengt ze binnen de muren van Samaria. Hij zorgt dat deze soldaten goed behandeld worden. 2 Kon 6: 13-23.
h. Samaria is door de Arameërs belegerd. De hongersnood is heel erg. Dan laat Gods profeet zien dat alles in Gods hand is. Onverklaarbaar maar toch. 2 Kon 7:1
C. Kleine greep uit literatuur die beschikbaar is en je makkelijk kunt gebruiken :
James K. Hoffmeier De archeologie van de Bijbel 2009 Ark Media
Dr Jochem Douma Van Jozua tot Salomo Uitgeverij Kok
Dr Jochem Douma Scheuring ballingschap en herstel. Uitgeverij Kok
Ds Rob Visser Crisistijd: Richt je hart op God! Tesselaren (Met een overzicht van de geschiedenis van 721 – 537 voor Christus. Verder verklaring van Haggai).
Ds Rob Visser De HERE is trouw tot in de verste toekomst. (Verklaring Daniël)